توسکا، توسه یا رازدار (رزدار) نام گونهای از درختها و درختچههای جنگلی از خانوادهٔ غان است. این درخت از نوع گیاهان خزانکننده است و بهوسیلهٔ باد گردهافشانی میکند. در دنیا بیش از ۳۰ نوع از گونهٔ توسکا وجود دارد که تنها دو نوع از آن با نامهای توسکای ییلاقی (سردسیر) و توسکای قشلاقی (گرمسیر) در ایران رشد میکنند که عمر آنها معمولاً تا ۱۰۰ سال است و رشد نهایی آنها در ۵۰ سالگی قطع میشود.توسکا درختی رطوبتپسند به شمار میرود؛ بدین معنی که دارای قدرت جذب آب بسیار زیادی است و در زمینهای مرطوب و یا باتلاقی دارای رشدی سریع میباشد.
نام
در فرهنگ دهخدا، توسکا به صورت «توسه» و «توسِکا» (به کسر سین) آورده شدهاست. این در حالی است که امروزه نام این درخت با س ساکن تلفظ میشود: توسْکا. این نام ریشه در طبری باستان دارد. نام این درخت در گیلان و لاهیجان «توسه» (در لاهیجان سیاهتوسه و سفیدتوسه)، در رودسر «توسا» و در گرگان و مازندران «توسکا» (در نور: تسکا) است. در مناطقی مانند آستارا، طالش و طالقان این درخت «رازدار» (یا رزدار) نام دارد که «دار» در زبانهای این مناطق به معنی «درخت» است (و توجه شود به ترکیب «دار و درخت» در فارسی امروز)
بومشناسی
توسکا بومی قارهٔ اروپا و جزایر بریتانی است. محل رشد توسکا معمولاً در مناطق پر آب، مانند حاشیهٔ رودخانهها و سواحل، و همچنین حاشیهٔ جنگلهاست و داخل جنگل به ندرت رشد میکند. این درختان در تمامی کرهٔ زمین موجود هستند و دامنهٔ انتشار آنها از ژاپن به سمت آسیای شرقی و شمال هیمالیا و سپس درون اروپا و شمال آفریقا ادامه دارد. در قارهٔ آمریکا نیز از شمال قاره و بخش شرقی کانادا، آنتاریو به سمت غرب و سپس جنوب و منطقهٔ غربی آمریکای جنوبی و رشتهکوه آند و نیز در شیلی پراکندهاند.
این گونه فقط در بخش شمالی ایران وجود دارد و در جنگلهای مازندران و گرگان و گیلان، مناطق جنگلی طالقان، لاهیجان، آستارا و طالش که همه دارای خاکی مرطوب هستند، رشد میکند.
ویژگیها
ارتفاع درختچههای تیرهٔ توسکا معمولاً کم است، اما در شرایط ایدهآل و مناسب (مانند زیاد بودن درجهٔ مرطوبی خاک و غنی بودن آن) ارتفاع آن تا ۲۱ متر نیز میرسد.
برگها در این گونه، بیضی و مدور، با پایهای گوه شکل و متناوب (پر موج) و دارای سطحی چسبنده و حاشیهای دندانهدار و همچنین رگبرگهای شانهای شکل هستند. گلها چوبی و با شکل نامشخص (معمولاً به صورت کروی) بوده و در ابتدای بهار و قبل از رویش کامل برگها ظاهر میشوند. شاخههای آن خاکستری رنگ با لکههای قهوهای است به وسیلهٔ جریان باد گردهافشانی میکنند و میوهٔ آن شبیه به توت کال است.
در میان درختانی که در جنگلهای شمال ایران وجود دارند، توسکا زودتر از بقیهٔ درختان جوانه میزند و آخرین درختی است که برگهای آن زرد میشود.دو گونه توسکای قشلاقی و ییلاقی به نام های علمی Subcordate Alnus و Glutionose Alnuse در ایران وجود دارد.
چوب
توسکا دارای چوبی نرم است. چوب بریدهشدهٔ توسکا در هنگام پاییز سفید رنگ است و لی لحظاتی بعد از برش به قرمز متمایل میشود و سپس به رنگ صورتی روشن درمیآید و به همین رنگ میماند.
میوه
همچون تمام درختان خانواده غان، کتکینها (به انگلیسی: catkin) یا میوههای نر و ماده هردو در یک درخت قرار دارند. کتکینهای نر در پاییز ظاهر میشوند و مادهها در اواخر زمستان و اوایل بهار در میان شاخههای تیرهتر. رنگ نرها سرخ تیره است و نزدیک به ۱۰ سانتیمتر طول دارند و با فلسهای سپرمانندی پوشیده شدهاند که بساک و گردهها را از باران و بادهای نارس و نابهنگام محفوظ دارد.
کاربرد
به خاطر رطوبتپسندی بسیار تیرهٔ توسکا و قدرت زیاد آن در جذب آب، برای کاهش حجم آب در زمینهای مرطوب و علفزارهای باتلاقی و ماندابها و زهکشی خاک به فراوانی کاشته میشود. همچنین چوب این درخت مورد استفاده در صنایع روکشسازی است.
چوب توسکا دارای درون نامشخص، رنگ کرم مایل به قرمز می باشد. توسکا چوبی نیمه سنگین تا سبک است که به دلیل پرداخت و رنگ پذیری شکاف خوری و ابزار خوری خوب در صنعت مبلمان مصرف دارد ولی کم دوام بوده که البته در آب دوام قابل توجهی دارد. بیشترین میزان فروش را در بازار چوب فروشان پس از راش را داراست که البته در حال حاضر مهمترین مورد مصرف آن تخته لایه سازی آن در برابر آب در ساختن بناهای آبی است.