آفریدگار دانا و مهربان همهٔ مواد مورد نیاز برای بقای جانداران؛ به ویژه انسان را در کرهٔ زمین به امانت
گذاشته است. این امانت برای همهٔ جانداران و نسل های بشر است، اما انسا نها با مصرف بی رویه و
غیرمنطقی منابع، سبب برهم خوردن چرخه های طبیعی شده اند؛ به طوری که با اندکی تأمل درم ییابیم
شما انسان ها دوستی با زمین را فراموش « : که زمین با زبانِ حال خود این گونه در گوش ما نجوا می کند
کرده اید و با روش هایی که در پیش گرفته اید و با کارهایی که انجام م یدهید، زیبایی های طبیعت را از بین
اینک شایسته است به روش های زندگی خود با دقت بیندیشیم و به دنبال راه های بهتری برای .» می برید
زندگی کردن باشیم تا بلکه همه چیز به روال طبیعی خود برگردد و شرایط برای بقای جانداران و انسان
مهیا شود. یکی از عوامل مؤثر بر چرخه های طبیعی مصرف سوخت های فسیلی است. در این فصل
به بررسی تأثیرات این سوخت بر زندگی روزمره می پردازیم.
چرخه های طبیعی
در علوم تجربی سال های پیش با چرخهٔ آب و سنگ آشنا شدید. چرخه های طبیعی دیگری مانند غذا،
زندگی گیاهان و جانوران و... در کرهٔ زمین در جریان است )شکل 1(. این چرخ هها با یکدیگر ارتباط
دارند. ب هطوری که تغییری هرچند اندک در یکی از چرخ هها، بر فعالی تهای طبیعی چرخه های دیگر اثر
م یگذارد و در نتیجه توازن چرخ هها در کرهٔ زمین ب ههم می خورد.
شکل 1 چرخه، مجموع های از
تغییرهاست که هی چگاه به پایان
نم یرسد و بارها و بارها تکرار
می شود.
آفریدگار هستی با قرار دادن
چرخ ههای طبیعی، زمین را
گاهواره ای مناسب برای زندگی
جانداران و انسان قرار داده
است.ادامهٔ حیات جانداران به رعایت توازن در چرخ ههای طبیعی بستگی دارد؛ بنابراین دانستن اینکه،
چرخ ههای طبیعی چگونه کار م یکنند و تحت تأثیر چه عواملی هستند، به ما کمک خواهد کرد تا بتوانیم
رو شهای زندگی خود را بهبود ببخشیم و محیط بهتری برای زندگی فراهم کنیم.
چرخۀ کربن
چرخهٔ کربن، یکی دیگر از چرخه های طبیعی است. در این چرخه، تغییرهای گوناگونی در هوا کره،
سنگ کره و آب کره رخ می دهد و کربن به شکل کربن د یاکسید مصرف یا تولید م یشود. به طوری که
مقدار کربن در مجموع ثابت باقی م یماند؛ اما هرگونه تغییر در این چرخه، می تواند مقدار کربن د یاکسید
را در هوا تغییر دهد و مشکلاتی را ایجاد کند.
سوخت های فسیلی )زغا لسنگ، نفت خام و گاز طبیعی( در طی میلیون ها سال تشکیل می شوند. این
فرایند پیچیده شامل تغییرهای گوناگونی است که بسیار آهسته انجام می شود. سوخت های فسیلی
به هواکره وارد می کنند. CO همگی دارای کربن هستند که در اثر سوختن، مقادیر بسیار زیادی گاز 2
یکی از نتایج افزایش بیش از اندازهٔ کربن دی اکسید در هوا کره، افزایش دمای کرهٔ زمین و در نتیجه
ذوب شدن یخ های قطبی و ایجاد تغییرات قابل توجه در فصل هاست.
نفت خام و زندگی امروز
نفت خام، مایع غلیظ و سیا هرنگی است. در ابتدای کشف این ماده انسان تمایل چندانی به استفاده از آن
نداشت؛ اما شناخت نفت خام ب هتدریج سبب شد تا استفاده از آن گسترش یابد و در مدت کوتاهی راه و
روش زندگی انسا نها تحت تأثیر این مایع سیا هرنگ قرار گیرد؛ به طوری که صنعت حمل و نقل متحول
شد و انواع خودروها و هواپیماها پا به عرصه گذاشتند و مسافرت برای انسان بسیار آسان تر گشت.
از سوی دیگر صنایع غذایی، دارویی، بهداشتی و کشاورزی به خوبی رشد کردند. از این رو انسان ها
توانستند بر اکثر بیماری ها غلبه کنند یا آنها را به کلی ریشه کن کنند. در نتیجه سطح بهداشت همگانی
بالاتر رفت و جمعیت جهان افزایش یافت و فناوری های جدید گسترش پیدا کرد. همه این موفقیت ها حاصل شناخت و استفاده از نفت خام بود. امروزه نفت خام کاربرد های بسیار گسترده ای یافته است؛
به طوری که ردپای آن را می توان در همه جا مشاهده کرد. ب هنظر شما امروزه در جهان نفت خام را بیشتر
برای تأمین انرژی می سوزانند یا از آن برای ساختن فراورده های نو استفاده می کنند؟
بررسی ها نشان می دهد که ب هطور میانگین 80 درصد نفت مصرفی در سطح جهان صرف سوختن و تأمین انرژی در بخش های مختلف مانند خانه های مسکونی، حمل ونقل، تولید انرژی الکتریکی در نیروگاه ها و... می شود. در حال یکه فقط 20 درصد آن صرف ساختن فراورده های سودمند و تازه می شود!
به نظر شما آیا باید نفت خام را برای تولید
انرژی بسوزانیم یا از آن مواد سودمند بسازیم؟
آسانی دسترسی به نفت خام و افزایش نیاز به
انرژی به دلیل افزایش جمعیت سبب شده
است که همچنان از این مایع ارزشمند بیشتر
، برای تهیهٔ سوخت استفاده شود. نمودار 1
مصرف نفت خام را در طول سال های 1910
میلادی تاکنون نشان می دهد.
ترکی بهای نفت خام
نفت خام مخلوطی از صدها ترکیب به نام هیدروکربن است. البته همراه نفت خام، همواره مقداری
نمک، آب و گوگرد نیز یافت م یشود. هیدروکرب نها از دو عنصر کربن و هیدروژن ساخته شد هاند. در
هر مولکول هیدروکربن، اتم های هیدروژن با اتم های کربن از طریق پیوندهای کووالانسی به یکدیگر
متص لاند. برای نمونه، در متان که ساده ترین هیدروکربن است، هر اتم کربن با 4 اتم هیدروژن پیوند
داده است. با افزایش تعداد کرب نها و هیدروژ نها، هیدروکربن های بزرگ تر ساخته م یشوند. ویژگی
هیدروکرب نها به تعداد اتم های سازندهٔ آنها بستگی دارد. جدول 1 برخی از هیدروکربن ها و نقطهٔ جوش
آنها را نشان می دهد.
نقطهٔ جوش یکی از ویژگی های فیزیکی مواد است که به نیروی ربایش بین ذره های سازندهٔ آنها بستگی
دارد. هرچه نیروی ربایش بین ذره ها بیشتر باشد، نقطهٔ جوش بالاتر است. در هیدروکرب نها با افزایش
تعداد کربن، نیروی ربایش بین مولکول ها بیشتر می شود.
جدا سازی اجزای تشکی لدهندۀ نفت خام
اگر مخلوطی از دو هیدروکربن مایع با فرمول های C6H14 با نقطه جوش برابر با 68 درجه سانتیگراد و 9CH20 با نقطه جوش برابر 151 درجه سانتیگراد در اختیار داشته باشید، چگونه آنها را از هم جدا می کنید؟ دستگاه تقطیر ساده را برای جداسازی مخلوط دو مایع نشان م یدهد. در این دستگاه مایع ها
براساس تفاوت در نقطهٔ جوش از هم
جدا می شوند. به طوری که با گرما دادن،
مایعی که نقطهٔ جوش پایین تری دارد،
زودتر بخار و از مخلوط جدا می شود.
سپس مولکو لهای بخار شده با عبور از
یک لولهٔ سرد به مایع تبدیل م یشوند و
از مخلوط دو مایع جدا می شوند.
در پالایشگاه های نفت نیز اجزای نفت خام را بر همین اساس از یکدیگر جدا می کنند؛ اما این کار در
دستگاهی پیچید هتر و بزرگ تر به نام برج تقطیر انجام می شود )شکل 3(. در برج تقطیر نفت خام را گرما
می دهند. در اثر گرما، هیدروکربن ها تبخیر می شوند و در برج بالا می روند و در قسمت های مختلف
برج از هم جدا می شوند. از آنجا که نقطهٔ جوش برخی از اجزای سازندهٔ نفت خام به یکدیگر بسیار
نزدیک است، نم یتوان همهٔ آنها را به طور کامل از هم جدا کرد. بلکه آنها را به صورت مخلوطی از
چند هیدروکربن که نقطهٔ جوش نزدیک به هم دارند و برش نفتی نامیده می شوند از هم جدا می کنند.
نفت منبعی برای ساختن
در حدود 150 سال پیش همهٔ اشیایی که انسان از آنها استفاده می کرد، از موادی مانند چوب، سنگ،
انواع فلز، شیشه یا خاک رس ساخته م یشد. الیاف مورد استفاده نیز پنبه، پشم، کتان یا ابریشم بود.
همهٔ داروها و افزودنی های غذایی از منابع طبیعی ب هدست می آمد، اما امروزه دانشمندان علوم تجربی
با شناخت اجزای سازندهٔ نفت و ویژگ یهای آنها، کاربردهای تازه ای به غیر از سوختن برای برخی از
آنها پیدا کرده اند. برای نمونه، اتن (اتیلن) یکی از این مواد است، اتن C2H4 گاز ب یرنگی است C2H آنها پیدا کرده اند. برای نمونه، اتن (اتیلن) یکی از این مواد است، اتن )
که به طور طبیعی به وسیلهٔ برخی از میوه های رسیده مانند گوجه فرنگی و موز آزاد می شود.
در صنعت کشاورزی نیز از گاز اتن که از نفت خام جدا می شود، برای تبدیل میو ههای نارس به رسیده
استفاده م یکنند.
تجربه نشان داده است که م یتوان از اتن فراورد ههای جدیدی ساخت. برای نمونه هرگاه گاز اتن را
در یک ظرف دربسته گرما دهیم، یک تغییر شیمیایی رخ م یدهد و طی آن یک مادهٔ مصنوعی به نام
پلاستیک تولید م یشود. شکل 5 نمونه هایی از
پلاستی کها )الیاف مصنوعی( را نشان می دهد که
مادهٔ اولیهٔ همهٔ آنها را از نفت جداسازی کرده اند.
پلی تن، فراورد های است که طی یک تغییر شیمیایی
از اِتن به دست م یآید. در این تغییر شیمیایی
مولکو لهای کوچک به مولکو لهای بزرگ تبدیل
م یشوند. برای فهم این مطلب به شکل 6 توجه
کنید.
پلی تن، فراورد های است که طی یک تغییر شیمیایی
از اِتن به دست م یآید. در این تغییر شیمیایی
مولکو لهای کوچک به مولکو لهای بزرگ تبدیل
م یشوند. برای فهم این مطلب به شکل 6 توجه
کنید.
همانطور که مشاهده می کنید، یک زنجیر بلند فلزی از کنار هم قرار گرفتنِ تعداد زیای از حلق ههای فلزی
ایجاد می شود. پلی اتِن نیز از کنار هم قرار گرفتن مولکو لهای زیادی از اتِن تشکیل می شود. با این تفاوت
که پیوند دوگانه بین ات مهای کربن در اِتن م یشکند و مولکو لهای کوچک با پیوند کووالانسی جدید به
هم متصل م یشوند و زنجیر بلند کربنی را می سازند. این تغییر شیمیایی به واکنش پلیمری شدن
معروف است که آن را با معادلهٔ شیمیایی زیر نشان می دهند.
تأثیرات نفت خام روی زندگی ما
نفت خام یكی از مهم ترین مواد شیمیایی است كه بیشترین مصرف را در صنایع گوناگون دارد. در این
صنایع روزانه حجم بسیار زیادی از نفت خام و فراورده های آن را می سوزانند تا گرما و انرژی تولید
كنند. سوزاندن نفت و سایر سوخت های فسیلی، حجم انبوهی از كربن دی اكسید را تولید می كند و
مقدار این گاز را در هواكره به میزان قابل توجهی افزایش می دهد.
افزایش كربن دی اكسید در هوا كره سبب ایجاد مشكلاتی مانند گرم شدن زمین، آلودگی هوا، ذوب شدن
یخ های قطبی و جابه جایی فصل ها شده است. این تغییرها آن قدر شدید است كه زندگی روی كره خاكی
را با چالش های جدی روبه رو كرده است.
هر یک از شماها در ایجاد این مشكلات چقدر سهیم هستید؟ برای جلوگیری از افزایش مقدار كربن
دی اكسید در هواكره و حفظ محیط زیست چه كاری باید انجام داد؟ در نظر داشته باشید كه میزان
برق مصرفی در خانه شما، نوع خودرو و میزان استفاده شما از آن روی مقدار كربن دی اكسید تأثیر
می گذارد. برای درک این موضوع كه فعالیت روزانه ما روی مقدار كربن دی اكسید هواكره تأثیرگذار
است، فعالیت های زیر را انجام دهید.
پلاستیک های ماندگار
پلاستیک هایی كه از نفت تهیه می شوند، ارزان قیمت هستند، عمر طولانی دارند و استحكام بالایی دارند.
این ویژگی ها و به ویژه ماندگاری پلاستیک ها سبب شده است كه سبک زندگی ما براساس مصرف پلاستیک
طراحی شود. به طوری كه اكثر وسایلی كه از آنها استفاده می كنیم یا از پلاستیک ساخته شده اند یا در
ساختن آنها از پلاستیک استفاده شده است.
اما با گذشت زمان و انباشته شدن زباله های پلاستیكی در طبیعت، مشكلات تازه خودشان را نشان
دادند.
برای رهایی از این مشكلات چه باید كرد؟
شاید یكی از راهكارهای پیشنهادی شما این باشد كه دیگر پلاستیک مصرف نكنیم! اما آیا واقعاً
می توانیم این مواد را كنار بگذاریم؟ جواب این پرسش خیر است. ما در شرایط كنونی ناچار هستیم
از این مواد استفاده كنیم. حال این پرسش مطرح است كه برای كاهش آلودگی محیط زیست و یافتن
محیطی مناسب برای زندگی چه باید كرد؟ سبک زندگی خودمان را چگونه باید تغییر دهیم؟